ग. दि. माडगूळकर, ज्यांना प्रेमाने ‘गदिमा’ म्हणून ओळखले जाते, ते मराठी साहित्य आणि चित्रपटसृष्टीतील एक दिग्गज व्यक्तिमत्व आहेत. ‘गीतारामायणकार’ आणि ‘महाराष्ट्राचे वाल्मीकी’ म्हणून त्यांना आदराने गौरवले जाते. त्यांची प्रतिभा केवळ गीतलेखनापुरती मर्यादित नव्हती, तर कथा, कादंबरी, पटकथा आणि आत्मचरित्र लेखनातही त्यांनी आपला ठसा उमटवला. ‘बांधावरच्या बाभळी’ आणि ‘वाटेवरल्या सावल्या’ या दोन पुस्तकांचा संच गदिमांच्या साहित्यिक विश्वाची दोन भिन्न पण तितकीच वेधक रूपे सादर करतो.
बांधावरच्या बाभळी (कथासंग्रह)
‘बांधावरच्या बाभळी’ हा ग. दि. माडगूळकर यांच्या निवडक लघुकथांचा संग्रह आहे. या कथांमधून गदिमांची सूक्ष्म निरीक्षणशक्ती आणि मानवी स्वभावाचा सखोल अभ्यास दिसून येतो.
- ग्रामीण जीवनाचे चित्रण: या कथासंग्रहातील कथा प्रामुख्याने ग्रामीण पार्श्वभूमीवर आधारित आहेत. ‘बांधावरच्या बाभळी’ या शीर्षक कथेत, जमिनीच्या वादावरून दोन कुटुंबांमधील संघर्ष आणि बदलत्या काळाचे प्रतिबिंब दिसते. श्रीधर देशमुख नावाचा सुशिक्षित तरुण गावात सामाईक शेतीचा विचार मांडतो, तर दुसरीकडे पारंपरिक विचारसरणी आहे. यातील संघर्ष गदिमांनी प्रभावीपणे मांडला आहे.
- ओघवती भाषाशैली: गदिमांची भाषा अत्यंत ओघवती आणि चपखल आहे. ते कथा सांगतात, पण त्यातून निष्कर्ष काढण्याचे स्वातंत्र्य वाचकाला देतात. त्यांच्या वर्णनातून पात्रे आणि प्रसंग जिवंत होतात. ‘तांबडी आजी’ सारख्या कथांमधील पात्रे वाचकांच्या मनात घर करून राहतात.
- सामाजिक भाष्य: या कथा केवळ मनोरंजन करत नाहीत, तर त्या काळातील सामाजिक परिस्थिती, माणसांमधील नातेसंबंध आणि त्यांच्यातील संघर्षावरही मार्मिक भाष्य करतात.
वाटेवरल्या सावल्या (आत्मचरित्रपर लेख)
‘वाटेवरल्या सावल्या’ हे गदिमांचे आत्मचरित्र आहे, जे त्यांच्या आयुष्यातील संघर्षाचा आणि जडणघडणीचा प्रवास उलगडते. हे पुस्तक म्हणजे एका दिवाळी अंकात लिहिलेला लेख आणि एका मासिकातील लेखमाला यांचे संकलन आहे.
- संघर्षमय प्रवास: या पुस्तकात गदिमांनी त्यांच्या जन्मापासून ते ‘वंदे मातरम्’ चित्रपटाच्या यशापर्यंतचा खडतर प्रवास मांडला आहे. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतही कलेच्या ध्यासाने त्यांनी कसा मार्ग काढला, हे वाचताना वाचक प्रेरित होतो.
- ललितरम्य लेखन: हे आत्मचरित्र असले तरी त्याचे स्वरूप ललित आणि स्मरणरंजनात्मक आहे. जीवनातील अनेक कठीण प्रसंग त्यांनी कमालीच्या संयमाने आणि अलिप्ततेने मांडले आहेत. त्यांच्या लेखनात कुठेही कटुता जाणवत नाही, उलट ते दिवस उभारीचे, संस्कारांचे आणि उमेद वाढवणारे होते, असा भाव व्यक्त होतो.
- व्यक्तिचित्रे: या प्रवासात त्यांना मदत करणाऱ्या अनेक महान व्यक्तिमत्त्वांबद्दल त्यांनी कृतज्ञता व्यक्त केली आहे. आचार्य अत्रे, वि. स. खांडेकर, बाबूराव पेंटर, सुधीर फडके यांच्यासारख्या दिग्गजांची त्यांनी रेखाटलेली व्यक्तिचित्रे अत्यंत प्रभावी आहेत.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, हा पुस्तक संच प्रत्येक मराठी साहित्यप्रेमीसाठी एक अनमोल ठेवा आहे. ‘बांधावरच्या बाभळी’मधून गदिमांच्या कथाकथनाची ताकद अनुभवता येते, तर ‘वाटेवरल्या सावल्या’मधून एका महान कलाकाराच्या आयुष्याचा प्रेरणादायी प्रवास जवळून पाहता येतो.